Nowa inscenizacja Mozartowskiego arcydzieła w reżyserii Richarda Eyre’a. Historia zostaje osadzona w złotych latach 20. w starym dworku w Sevilli. Rewelacyjna obsada, której przewodzi ognisty bas-baryton, Ildar Abdrazakov, jako Figaro, oraz obrotowa scenografia Roba Howella sprawiająca, że akcja nie ustaje ani na chwilę.

Przedstawienie trwa 3 godz. 55 min.

Treść opery w opracowaniu reżysera

AKT PIERWSZY

Pokój Figara i Zuzanny

Rezydencja hrabiego Almavivy w pobliżu Sewilli, lata trzydzieste ubiegłego wieku. W pokoiku, który otrzymali na przyszłe mieszkanie, rozmawiają Figaro, służący hrabiego, i Zuzanna, pokojówka hrabiny. Figaro mierzy wspólne gniazdko, a Zuzanna mierzy... welon. Para ma się wkrótce pobrać. Szczęście obojga burzą obawy Zuzanny, że hrabia specjalnie ulokował ich w pomieszczeniu przylegającym do jego pokojów. Wyjawia narzeczonemu, że pan usiłuje ją uwieść. Figaro odgraża się, że zemści się na swoim chlebodawcy.

Tymczasem doktor Bartolo i Marcelina, jego była gospodyni, knują intrygę przeciw Figarowi. Pożyczył on kiedyś od Marceliny sporą sumę pieniędzy i podpisał oświadczenie, że jeśli nie zwróci długu, ożeni się z nią. Teraz Marcelina chce wykorzystać ten fakt i poślubić Figara. Bartolo ją w tym wspiera, bowiem i jemu Figaro nadepnął na odcisk: kiedyś udaremnił jego ślub z wychowanicą Rozyną, obecnie hrabiną Almaviva.

Marcelina wpada na Zuzannę. Obie prawią sobie wyszukane złośliwości. Po wyjściu Marceliny do pokoju wbiega młody chłopiec – to Cherubin. Przekomarzając się z Zuzanną, wyznaje, że jest bardzo kochliwy i na widok każdej kobiety przeszywa go rozkoszny dreszcz. Najbardziej jednak durzy się w hrabinie. Napisał dla niej nawet piosenkę, którą wręcza Zuzannie, by przekazała swej pani. Gdy nadchodzi hrabia, Cherubin ukrywa się. Almaviva niedwuznacznie zaleca się do Zuzanny, ale i on musi się ukryć, bo wchodzi don Bazylio, lizusowaty nauczyciel muzyki, naczelny intrygant. Usiłuje on wybadać Zuzannę. Czy potwierdzi ona jego przypuszczenia co do miłości Cherubina do hrabiny? Chciałby bowiem donieść o tym hrabiemu. Almaviva – wzburzony tym, co przed chwilą usłyszał – wychodzi z ukrycia i przy okazji odkrywa zakamuflowanego Cherubina. Już ma wypędzić chłopaka, gdy zdaje sobie sprawę, że ten też wszystko słyszał, w tym jego umizgi do Zuzanny.

Sprytny Figaro zgromadził całą służbę, aby śpiewem wychwalała łaskawość pana domu. W tej oprawie prosi wraz z Zuzanną o zgodę na ślub. Hrabia, rad nie rad, publicznie wyraża zgodę, ale po cichu liczy, że zanim małżeństwo Figara zostanie zawarte, wtrąci się Marcelina ze swoimi pretensjami albo Zuzanna mu ulegnie. Aby pozbyć się Cherubina, który zna jego sekrety, a jednocześnie podkochuje się w hrabinie, hrabia wypisuje mu powołanie do wojska – patent oficerski – i wysyła go w kamasze. Zrozpaczonego chłopca uspokajają Zuzanna i Figaro: znajdzie się sposób, by nie musiał nigdzie wyjeżdżać. Figaro, dla zachowania pozorów, głośno żegna Cherubina, roztaczając przed nim straszliwą wizję służby w armii, gdzie miast lekkich eleganckich ubiorów będzie nosił ciężki mundur i brnął przez błoto wśród świstu kul.



AKT DRUGI

Sypialnia hrabiny

Rozyna, hrabina Almaviva, opłakuje utraconą miłość. Jest pewna, że hrabia jej już nie kocha. Figaro i Zuzanna zachęcają ją do zemsty na niewiernym, zazdrosnym, a jednocześnie zaniedbującym ją mężu. Cała trójka postanawia zastawić pułapkę: na schadzkę z hrabią wyślą przebranego za Zuzannę Cherubina, Figaro podrzuci także swemu panu liścik oznajmiający, że hrabina ma kochanka. Almaviva będzie tropił nieistniejącego gacha żony i zostanie ośmieszony.

Zuzanna wprowadza do sypialni swej pani Cherubina, nadal zrozpaczonego, że musi iść do wojska i rozstać się z ukochaną hrabiną. Ośmielony przez panią, śpiewa skomponowaną dla niej piosenkę. Kobiety przebierają go za dziewczynę. Hrabina wysyła Zuzannę do drugiego pokoju po opatrunek na skaleczone ramię chłopca. Niespodziewanie do drzwi dobija się hrabia, który zbyt szybko zareagował na liścik Figara. Przerażona Rozyna ukrywa Cherubina w garderobie, po czym wpuszcza męża. Jego wściekłe podejrzenia o zdradę wyniośle odrzuca, dopóki z sąsiedniej garderoby nie dobiegnie rumor mebli potrąconych przez Cherubina. Hrabina twierdzi, że to Zuzanna, która przymierza tam ślubny strój. Podejrzliwy Almaviva już chce zawołać ślusarza, aby ten wyważył drzwi, ale po zastanowieniu się postanawia nie robić skandalu przy obcych. Sam idzie po narzędzia. Przezornie zabiera hrabinę ze sobą, by ta nie wypuściła kochanka, a drzwi sypialni żony zamyka na klucz. Pod jego nieobecność z drugiego pokoju przekrada się Zuzanna, która wszystko słyszała. Ratując honor swej pani, pomaga Cherubinowi uciec przez okno. Sama zajmuje jego miejsce.

Kiedy hrabia i hrabina wracają, oboje są równie zdumieni, gdy w garderobie zastają Zuzannę. Rozyna maskuje zdziwienie i domaga się od męża przeprosin. Hrabia już zamierza wyrazić skruchę, gdy pojawia się ogrodnik Antonio i żali się na tajemniczego skoczka, który wyskakując z okna, zniszczył mu grządki. Figaro, który nadchodzi z wiadomością, że wszystko jest już gotowe do uroczystości zaślubin, szybko improwizując, stara się przekonać hrabiego, że to on, spłoszony, wyskoczył z okna. Wchodzą Bartolo z Marceliną. Stara gospodyni przedstawia swój cenny dokument – przyrzeczenie małżeństwa podpisane przez Figara. Uszczęśliwiony hrabia ogłasza, że w tej sytuacji ślub Figara i Zuzanny musi być odłożony do czasu rozsądzenia przez niego sprawy Marceliny.

przerwa



AKT TRZECI

Salon

Figaro i Zuzanna nie rezygnują ze swego planu ośmieszenia hrabiego. Pokojówka przychodzi do Almavivy i udaje, że zgadza się na wieczorną schadzkę. Hrabia jest zdumiony i zachwycony jednocześnie, ale wkrótce podsłuchuje rozmowę swego służącego z narzeczoną. Rozumie, że chcą go ugłaskać, aby oddalił skargę Marceliny. Postanawia się zemścić.

Marcelina, wspierana przez adwokata don Curzia, żąda, aby Figaro dopełnił obietnicy i się z nią ożenił. Służący broni się rozpaczliwie, mówiąc, że jako szlachcic z urodzenia nie może tego uczynić bez zgody rodziców, ale nie wie, gdzie ani kim oni są, gdyż w dzieciństwie został porwany. Pokazuje też znamię na ramieniu, jedyny znak, po którym zaginieni rodzice mogą go rozpoznać. Na to Marcelina rzuca się w jego ramiona z okrzykiem „Rafaello!”. Okazuje się, że Figaro jest zaginionym przed laty synem Marceliny i Bartola. W tej sytuacji wszelkie dawne urazy idą w niepamięć. Zuzanna, która przyszła spłacić dług Figara (pieniądze wzięła od hrabiny), widzi narzeczonego w objęciach starej Marceliny. Kipiąc z wściekłości, jest gotowa z nim zerwać. W końcu daje wiarę wyjaśnieniom całej trójki, że są rodziną. Marcelina i Bartolo postanawiają pobrać się tego samego wieczora, co Zuzanna i Figaro. Będą też wspierać syna przeciw intrygom hrabiego.

Hrabina oczekuje Zuzanny, mając nadzieję, że ostatecznie odzyska miłość i zainteresowanie męża. Pokojówka w końcu się zjawia. Razem układają treść liściku do hrabiego potwierdzającego schadzkę z Zuzanną o zmierzchu pod piniami. Nadchodzą dziewczęta z majątku, niosąc kwiaty dla hrabiny. Wśród nich ukrywa się przebrany za dziewczynę Cherubin. Opiekuje się nim Barbarina, córka ogrodnika Antonia, bardzo w nim zakochana. Antonio, który znalazł kapelusz Cherubina w ogrodzie, nadchodzi i demaskuje młodzieńca. Hrabia jest wściekły, że chłopak nie wyjechał i ukrył się, zapewne tylko po to, by zalecać się do jego żony lub Zuzanny. Jego gniew uspokaja Barbarina, wspominając, że kiedyś, gdy hrabia sam się osobiście do niej zalecał, to obiecał spełnić każdą jej prośbę. Teraz więc dziewczyna prosi, aby mogła poślubić Cherubina. Zmieszany hrabia – bo przecież wyznanie Barbariny słyszy jego żona i wszyscy zebrani – bagatelizuje sprawę i zgadza się na to, o co prosi dziewczyna. Rozpoczyna się weselna ceremonia. Podczas ogólnego zamieszania Zuzanna wsuwa hrabiemu do ręki liścik spięty szpilką do włosów. Hrabia, choć się pokłuł, jest zachwycony wizją bliskiej schadzki z pokojówką i zgodnie z instrukcją zawartą w liściku rozkazuje Barbarinie odnieść Zuzannie jej szpilkę na znak, że zrozumiał treść wiadomości i stawi się na spotkanie.



AKT CZWARTY

Ogród

Wieczorem po ogrodzie błądzi Barbarina. Zgubiła szpilkę, którą miała odnieść Zuzannie. Narzekania Barbariny słyszy Figaro, który nadchodzi z Marceliną. Służący, sądząc, że jego żona okazała się niewierną, żali się matce i pomstuje na niestałość kobiet. Ukryty w zaroślach widzi, jak nadchodzą hrabina i Zuzanna, które zamieniły się strojami, o czym sam jednak jeszcze nie wie. Zuzanna śpiewa pieśń przyzywającą kochanka, a następnie ukrywa się. Jej miejsce zajmuje hrabina w sukni pokojówki. Pech chce, że dostrzega ją przechodzący Cherubin i zaczyna się do niej żartem zalecać. Nadchodzi hrabia, rozpoczyna się komedia pomyłek. Cherubin, chcąc w ciemności pocałować „Zuzannę”, całuje hrabiego, ten wymierza mu policzek, ale trafia w twarz Figara. Almaviva zaczyna swoje umizgi do „Zuzanny”. Obdarowuje ją nawet pierścionkiem. Na hałas, który robi Figaro, ucieka, a przebrana hrabina chowa się. Zazdrosny Figaro postanawia zemścić się na niewiernej żonie i zalecać się do nadchodzącej właśnie „hrabiny”. Po chwili jednak orientuje się, że to Zuzanna. Oboje rozumieją, że zaplątali się we własną intrygę, ale hrabia jeszcze bardziej. Kontynuują na użytek ośmieszenia swego chlebodawcy czułą scenę. Hrabia wybucha gniewem i rzuca się na parę, w której, jak sądzi, rozpoznał swą żonę i Figara. Wszyscy uciekają do altany, a po chwili pojawiają się kolejno: Zuzanna i Figaro, Cherubin, Barbarina i Marcelina. Na końcu pojawia się prawdziwa hrabina i podsuwa mężowi pod nos pierścionek, który podarował jej jako Zuzannie – oto dowód jego zdrady. Zawstydzony hrabia prosi żonę o przebaczenie. Wszystkie zakochane pary zostają szczęśliwie połączone.



Figaro w „Cyruliku sewilskim” – operze komicznej Rossiniego, którą także zobaczymy w tym sezonie transmisji z Met – pomógł hrabiemu zdobyć Rozynę. Teraz jednak doświadcza od swego pana czarnej niewdzięczności. Almaviva stara się uwieść narzeczoną Figara, Zuzannę. Sprytny sługa ma jednak plan, jak wystrychnąć hrabiego na dudka. Trudno uwierzyć, że poczciwa, pełna słodkich melodii, komedia Mozarta na premierze została uznana za dzieło pachnące rewolucją. Winne było libretto ośmieszające arystokratów – na podstawie zakazanej wcześniej sztuki Beaumarchais’go. Nowa inscenizacja Met przeniesie akcję w lata 30-te XX wieku, ale nie uroni nic z Mozartowskiego geniuszu, zwłaszcza że za pulpitem pojawi się James Levine, wieloletni dyrektor muzyczny Met, a w roli Figara wystąpi Ildar Abdrazakov, znany widzom w ubiegłorocznej transmisji „Kniazia Igora”.



Figaro w kulturze

„Wesele Figara” Mozarta, choć skomponowane kilkadziesiąt lat wcześniej, jest sequelem opery Rossiniego „Cyrulik sewilski” (która będzie również transmitowana na żywo w tym sezonie: 22 listopada). Mezzosopran Isabel Leonard wystąpi w obu spektaklach: jako Cherubin w „Weselu Figara” i jako Rozyna, przyszła hrabina Almaviva, w „Cyruliku sewilskim”. Obie opery łączą postacie: cyrulik Figaro, hrabia Almaviva, Rozyna, doktor Bartolo, don Bazylio, Marcelina. „Wesele Figara” to jedna z najbardziej popularnych oper wszech czasów. Mozart stworzył muzykę, która dziś często wykorzystywana jest w filmach, choćby w takich obrazach jak „Nieoczekiwana zmiana miejsc”, „Jak zostać królem” czy „Skazani na Shawshank”. Nie gardzą nią również twórcy reklam.



Ze „Słownika mitów i tradycji kultury” Władysława Kopalińskiego

FIGARO szelmowski bohater dwóch komedii Beaumarchais’go „Cyrulik sewilski” (zob. Cyrulik) i „Wesele Figara”. Lokaj, zręczny intrygant, wspomagający swego pana w łowach miłosnych, różniący się jednak zasadniczo od swych poprzedników komediowych: rzuca służbę u hrabiego Almawiwy, szukając bardziej dochodowych lub honorowych zajęć. Był pomocnikiem w aptece, poetą, dziennikarzem, ekonomistą, komediopisarzem, ale wszędzie jego lekkomyślność czy zły los kończyły jego karierę. Zniechęcony, staje się wędrownym cyrulikiem, osiadłym wreszcie w Sewilli jako chirurg starego doktora Bartolo; dochodzi do wniosku, że aby coś osiągnąć, lepiej być filutem niż mędrcem; przen. zręczny fryzjer; sprytny sługa, człowiek niezwykle obrotny, spełniający równocześnie kilka funkcji, służb.
„Wesele Figara, czyli Szalony dzień”, fr. „Le Mariage de Figaro”, komedia (1778, Paryż 1784, wyst. pol. Wilno 1786) Beaumarchais’go. Hr. Almawiwa, znużony swoją żoną Rozyną, pragnie szukać pociechy gdzie indziej. Figaro, dziś już burgrabia jego zamku, kocha Zuzannę, pokojówkę hrabiny. Hrabia, któremu Zuzanna się podoba, nie chce wydać jej za Figara bez skorzystania z feudalnego „prawa pierwszej nocy”; intrygi Figara i Zuzanny niweczą jego zamiary, okrywając go nieustannie śmiesznością. W końcu Figaro żeni się z nietkniętą Zuzanną. W komedii dopatrzono się krytyki klas rządzących i zabraniano jej wystawienia przez 3 lata; autor był nawet uwięziony przez 5 dni za swą śmiałość, a Ludwik XVI wyraził się o komedii: „To obrzydliwe i nie będzie nigdy grane!”. Po niekończących się staraniach o odwołanie zakazu premiera stała się jednym z najbardziej pamiętnych dni w całej historii teatru fr. Sukces był fantastyczny i trwały. Wszystko to sprawiło, że odtąd publiczność doszukiwała się aluzji politycznych w każdym niemal zdaniu, nie mówiąc już o takich, jak np. (Figaro do hrabiego): „Cóżeś uczynił dla zyskania przywilejów? Zadałeś sobie ten trud, aby się urodzić...”.
„Wesele Figara”, wł. „Le nozze di Figaro”, opera (Wiedeń 1786, wyst. pol. Warszawa 1885) W. A. Mozarta, libretto: Lorenzo da Ponte wg Beaumarchais’go; znakomita komedia charakterów, jedno z największych arcydzieł w dziedzinie komedii muzycznej.
„Le Figaro” nazwa pisma paryskiego (od imienia bohatera Beaumarchais’go) – od 1826 tygodnik literacki, od 1854 satyryczny, od 1866 dziennik.

Prawo pierwszej nocy, łac. ‘ius primae noctis’, u niektórych ludów pierwotnych prawo a. obyczaj defloracji nowo zaślubionej nie przez męża, ale przez innego mężczyznę; prawo feudała do spędzenia z żoną poddanego jej nocy poślubnej, fr. ‘droit du seigneur’.

Władysław Kopaliński, „Słownik mitów i tradycji kultury”, s. 281–282, 928, wyd. 4., Państwowy Instytut Wydawniczy, 1991–1993.



Z komentarza Piotra Kamińskiego

Figaro to rola basowa, która nazbyt często – poprzez zwodniczą analogię z postacią Rossiniego – śpiewają barytony. Da Ponte niezupełnie oczyścił go z zuchwałej, wyzywającej swobody, z jaką Beaumarchais wyposażył typową postać bezczelnego sługi, rozbrykanego Arlekina. Nie usłyszymy wprawdzie „rewolucyjnego” monologu, wszystko w nim jednak zdradza niezależność myśli i serca odziedziczoną po „wolnym przedsiębiorcy” z Cyrulika sewilskiego. Jego pierwsza aria potargała zapewne niejeden koronkowy żabocik w lożach Burgtheater. To kolejna „aria działania”, podobnie zresztą jak druga, widowiskowe divertimento z orkiestrowym fajerwerkiem w tle, obie są zaś typowe dla postaci cierpiącej na radosną cokolwiek bezładną hiperaktywność odziedziczoną właśnie po Arlekinie. Jest tak prostolinijny i miły, że nawet w chwili tragicznej (szczerego cierpienia w akcie IV, gdzie w akompaniamencie Mozart przyprawił mu... rogi) nie potrafi całkowicie utracić pogody ducha. Podkreślano nieraz, że w przeciwieństwie do Cyrulika, gdzie też nie wszystko mu wychodzi, tym razem sława wirtuozowskiego intryganta dostaje po nosie...

Piotr Kamiński, „Tysiąc i jedna opera”, t. 1., s. 1035, Polskie Wydawnictwo Muzyczne SA, Kraków 2008.



ILDAR ABDRAZAKOV bas
Figaro

Rosjanin, ale w jego żyłach płynie podobno krew potomków samego Dżyngis-chana. Choć jest basem, często sięga z powodzeniem również po partie barytonowe (np. śpiewa Escamilla w „Carmen G. Bizeta). Widzowie transmisji z cyklu „The Metropolitan Opera: Live in HD” mieli okazję oglądać go w 2011 roku. Wystąpił u boku Anny Netrebko jako Henryk VIII, okrutny król Anglii i mąż, w „Annie Boleyn” G. Donizettiego. W poprzednim sezonie oglądaliśmy go jako kniazia Igora w operze Borodina. Widzowie The Metropolitan Opera mogli podziwiać go we wszystkich ważniejszych partiach operowych przeznaczonych na jego głos (m.in. tytułowy Attyla w operze G. Verdiego). Swoją profesjonalną karierę zaczął w roku 1998, występując na deskach słynnego Teatru Maryjskiego w Sankt Petersburgu (Figaro w „Weselu Figara” W. A. Mozarta). W mediolańskiej La Scali zaśpiewał już w wieku 25 lat (2001). Występuje we wszystkich najważniejszych teatrach operowych świata. Współpracuje z dyrygentami tej miary, co Riccardo Muti, Valery Gergiev, James Levine, Riccardo Chailly czy Antonio Pappano. Angażuje się również w działalność charytatywną.



JAMES LEVINE dyrygent

Amerykanin. Jeden z najbardziej znanych dyrygentów operowych świata. W ostatnich sezonach m.in. brawurowo przygotował w Met „Falstaffa”, komedię muzyczną G. Verdiego. W swoim repertuarze ma ponad 80 oper ponad 30 kompozytorów. Od ponad 40 lat ściśle związany z nowojorską The Metropolitan Opera (Met), której jest wizytówką. W teatrze tym zadebiutował w roku 1971, dyrygując przedstawieniem „Toski” G. Pucciniego. W 1976 roku mianowano go dyrektorem muzycznym Met; tę funkcję sprawuje do dziś. Nowojorska scena zawdzięcza mu pojawienie się w jej repertuarze dzieł G. Gershwina, A. Schönberga, A. Berga, I. Strawińskiego czy K. Weilla. Uwielbiany przez śpiewaków. Dyrygował przedstawieniami, w których występowały gwiazdy tej miary, co Luciano Pavarotti, Plácido Domingo, Thomas Hampson, Mirella Freni, Marylin Horne, Leontyne Price, Teresa Stratas, Renata Tebaldi, Christa Ludwig czy Anna Natrebko i Mariusz Kwiecień. To między innymi dzięki jego charyzmie najlepsi śpiewacy chcą występować w Met. Pracę nad muzycznym przygotowaniem nowej inscenizacji Wagnerowskiej tetralogii „Pierścień Nibelunga” przerwała mu poważna choroba. Nie wiadomo było, czy artysta w ogóle wróci za dyrygencki pulpit, jednak po kilku latach, w ubiegłym sezonie, zadyrygował z ogromnym sukcesem „Così fan tutte” W. A. Mozarta. W tym sezonie poprowadzi także spektakl „Śpiewaków norymberskich” R. Wagnera transmitowany do ponad 2 000 kin na świecie. Levine nie stroni też od repertuaru symfonicznego i współpracuje z wieloma zespołami filharmonicznymi na świecie. Nagrywa dla Sony Classical. Jest także wybitnym pianistą.



RICHARD EYRE reżyser

Brytyjczyk. Tym razem The Metropolitan Opera powierzyła reżyserowi przygotowanie pierwszej w tym sezonie premiery – nowego ujęcia „Wesela Figara” Mozarta. Inscenizacja „Carmen” G. Bizeta, którą przygotował dla nowojorskiej The Metropolitan Opera w 2009 roku, odniosła niebywały sukces. Przedstawienie transmitowano na cały świat w roku 2010, niespełna kilka tygodni po premierze (w rolę Carmen wcieliła się wtedy E. Garanča). W historii transmisji z cyklu „The Metropolitan Opera: Live in HD” (do tej pory pokazano tym sposobem ponad 70 oper) był to najlepiej sprzedany spektakl. W sezonie 2014–15 tę „Carmen” znów obejrzą widzowie całego świata (01.11); w transmitowanym przedstawieniu w tytułową postać wcieli się A. Rachvelishvili. Publiczności filmowej Eyre znany jest przede wszystkim jako twórca obrazów „Iris” (z J. Dench i z K. Winslet) oraz „Notatki o skandalu” (również z J. Dench i z C. Blanchett). Za film o wojnie na Falklandach („Tumbledown” z C. Firthem) otrzymał nagrodę BAFTA dla najlepszego reżysera. Pięciokrotny laureat Nagrody im. L. Oliviera. W 1997 roku otrzymał tytuł szlachecki. W latach 1988–97 etatowy reżyser londyńskiego National Theatre. Wyreżyserował tam sztuki m.in. W. Shakespeare’a, H. Ibsena, A. Bennetta, T. Stopparda. Jego pierwsza operowa realizacja to „La traviata” w londyńskiej Royal Opera House Covent Garden.


Tłumaczenie i opracowanie: Katarzyna Gardzina-Kubała, Bartłomiej Majchrzak.

Źródła:
1. Materiały promocyjne The Metropolitan Opera.
2. Wyciąg fortepianowy wskazany przez The Metropolitan Opera.
3. Piotr Kamiński, „Tysiąc i jedna opera”, t. 1. i 2., Polskie Wydawnictwo Muzyczne SA, Kraków 2008.
4. Józef Kański, „Przewodnik operowy”, wyd. 6., Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1995.
5. Władysław Kopaliński, „Słownik mitów i tradycji kultury”, wyd. 4., Państwowy Instytut Wydawniczy, 1991–1993.
6. Lucjan Kydryński, „Opera na cały rok. Kalendarium”, t. 1. i 2., Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1989.

powrót do strony głównej